Solvent Maruziyeti Yönetimi – İş Sağlığı ve Güvenliğinde Stratejik ve Teknik Yaklaşım
Endüstriyel üretim süreçlerinin vazgeçilmez bileşenlerinden biri olan solventler; temizlik, seyreltme, çözücü veya ekstraksiyon gibi işlevlerle çok geniş bir yelpazede kullanılmaktadır. Ancak bu kimyasal maddeler, işyerlerinde ciddi iş sağlığı ve güvenliği (İSG) riskleri doğurur. Özellikle solunum yoluyla, deri temasıyla ya da oral yolla vücuda alındığında, solventler hem akut hem de kronik toksik etkilere yol açabilir.
Solvent maruziyetinin İSG kapsamında nasıl yönetilmesi gerektiğini; teknik, mevzuat ve stratejik açıdan birlikte inceleyelim.
Solventlerin Sınıflandırılması ve Tehlike Kaynakları
Solventler genel olarak iki ana gruba ayrılır:
- Organik solventler: Toluen, ksilen, aseton, metanol, benzen, trikloretilen gibi karbon bazlı çözücüler.
- İnorganik solventler: Amonyak, sülfürik asit gibi su bazlı çözücüler.
Bu kimyasallar genellikle şu iş ortamlarında maruziyet riski doğurur:
- Boya ve vernikleme atölyeleri
- Yüzey temizleme ve metal işleme sanayii
- Baskı ve matbaa işletmeleri
- Yapıştırıcı üretimi ve kullanımı
- Laboratuvar ortamları
- Petrokimya ve ilaç endüstrisi
Maruziyet Yolları ve Sağlık Etkileri
a. Solunum Yolu (İnhalasyon): En yaygın maruziyet yoludur. Uçucu solvent buharlarının solunması, akciğer yoluyla doğrudan kana geçiş sağlar. Belirtiler: Baş ağrısı, baş dönmesi, halsizlik, solunum depresyonu.
b. Deri Teması: Yağ çözücü özelliği nedeniyle ciltte kuruma, dermatit, irritasyon ve sistemik emilimle karaciğer/böbrek toksisitesine yol açabilir.
c. Oral Maruziyet: Endüstriyel ortamda nadirdir ama kontamine ellerle yeme-içme durumunda ortaya çıkabilir.
Kronik etkiler:
- Nörotoksisite (özellikle toluen ve heksan ile)
- Karaciğer-böbrek hasarı
- Reprodüktif toksisite (bazı glikol eterlerle)
- Kanserojenite (benzen, trikloretilen)
- Merkezi sinir sistemi depresyonu
Solvent Maruziyeti için Mevzuat ve Sınır Değerler
Türkiye’de maruziyet sınır değerleri, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından çıkarılan “Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik” kapsamında düzenlenmiştir.
- TLV (Threshold Limit Value): ACGIH tarafından belirlenmiş sınır değerlerdir. Genellikle TWA (8 saatlik ortalama), STEL (15 dakikalık kısa süreli maruz kalma) ve Ceiling (anlık üst sınır) değerleri tanımlanır.
Örneğin:
- Benzen: TWA = 0.5 ppm (kanserojen)
- Toluen: TWA = 20 ppm
- Metanol: TWA = 200 ppm, STEL = 250 ppm
İşveren, maruziyetin bu sınırların altında kalmasını sağlamakla yükümlüdür.
Solvent Maruziyetinin Ölçümü ve İzlenmesi
a. Ortam Hava Ölçümleri
Solvent buharları, aktif veya pasif örnekleme yöntemleriyle toplanır ve gaz kromatografi (GC), kütle spektrometresi (MS) gibi cihazlarla analiz edilir.
- Kişisel Maruziyet Ölçümü: Çalışanın nefes bölgesine yerleştirilen tüplerle bireysel solvent maruziyeti tespit edilir.
- Alan Ölçümü: Sabit bir noktada yapılan ölçüm, genel ortam değerlendirmesi sağlar.
b. Biyolojik İzlem
Bazı solventlerin metabolitleri idrar ya da kan analizinde ölçülür.
- Benzen maruziyeti → İdrarda S-fenilmerkaptürik asit
- Toluen maruziyeti → İdrarda hippurik asit
Biyolojik maruziyet indeksleri (BEI), kişisel etki düzeyini değerlendirmede kullanılır.
Solvent Maruziyetine Karşı Koruma Stratejileri
a. İkame (Substitution):
Yüksek toksisiteli solventlerin daha az zararlı olanlarla değiştirilmesi.
Örnek:
- Trikloretilen yerine perkloretilen veya su bazlı sistem kullanımı.
b. Mühendislik Kontrolleri:
- Lokal emiş sistemleri (LEV): Kaynağa yakın vakumlama sağlar.
- Genel havalandırma sistemleri: Ortam havasının seyreltilmesini sağlar.
- Kapalı sistemler: Açığa solvent buharı çıkmasını önler.
c. İdari Kontroller:
- Solventle temas süresini kısaltma
- Dönüşümlü çalışma
- Etiketleme ve kimyasal envanter yönetimi
- Eğitim ve farkındalık programları
d. Kişisel Koruyucu Donanım (KKD):
- Solvent buharına karşı solunum koruyucular: Aktif karbon filtreli maskeler (A1, A2 filtre tipi).
- Kimyasala dayanıklı eldivenler: Nitril, neopren, butil kauçuk.
- Gözlük ve yüz siperliği
- Kimyasal koruyucu giysiler
Unutulmamalıdır: KKD, son savunma hattıdır. Öncesinde mühendislik ve idari kontroller uygulanmalıdır.
Eğitim, Farkındalık ve Acil Durum Prosedürleri
Solventle çalışan personelin:
- Tehlike işaretlerini okuma ve anlama becerisine sahip olması,
- Etiket ve SDS (Güvenlik Bilgi Formu) içeriğini yorumlayabilmesi,
- Kaza durumunda yapılacak ilk yardım prosedürlerini bilmesi gerekir.
Acil durumlarda:
- Buhar inhalasyonu → Temiz havaya çıkarma
- Deri teması → Bol su ve sabunla yıkama
- Göz teması → En az 15 dakika göz yıkama
- Solvent dökülmesi → Sızdırmaz toplama kitleri ve havalandırma kullanımı
Solvent Risk Haritası ve Maruziyet İstatistikleri
İşletmede solventlerin depolandığı, kullanıldığı ve işlendiği alanlar risk zonları olarak belirlenmeli ve her alan için:
- Maruziyet frekansı
- Solventin toksikolojik özellikleri
- Kullanım miktarı
- Havalandırma kapasitesi
gibi kriterlerle Solvent Maruziyet Risk Haritası oluşturulmalıdır. Bu harita, ölçüm sonuçlarıyla güncellenmelidir.
Yönetim Sistemine Entegrasyon
ISO 45001 İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi çerçevesinde solvent maruziyeti;
- Tehlike belirleme ve risk değerlendirmesi
- Yasal uygunluk kontrolü
- Performans izleme
- Düzeltici önlemler
adımlarıyla bütünleştirilmelidir.
Ayrıca SEVESO III direktifine tabi işletmelerde solvent depolama ve sızıntı riski ayrıca yönetilmelidir.
Sıvıdan Gaz’a, İhmâlden Felakete Gitmeyin
Solventler sessiz tehlikelerdir. İlk temasta fark edilmeseler bile, zamanla ciddi sağlık sorunlarına ve hatta meslek hastalıklarına neden olabilirler. Solvent maruziyetinin yönetimi, sadece mevzuat gereği değil, bir yaşam hakkı ve etik sorumluluktur. Güçlü mühendislik kontrolleri, sistemli izleme, kapsamlı eğitim ve kararlı yönetsel irade ile solventlerin tehlikesi kontrol altına alınabilir. Aksi halde, görünmeyen bir buhar, işletmenin geleceğini sarsacak bir sağlık krizine dönüşebilir.
⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️
Doğal Yaşayın
Doğal Beslenin
Aklınıza Mukayet Olun
⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️
Sayın okuyucu,
Aşağıdaki linkten yazımızda yer alan konu hakkında sorularınızı ve görüşlerinizi, merak ettiğiniz ve yazılarımıza konu olmasını istediğiniz hususları iletebilirsiniz.
Bilginin paylaştıkça çoğalacağı düşüncesi ve sizlere daha iyi hizmet verme azmi ile her gün daha da iyiye ilerlemede bizlere yorumlarınız ve katkılarınız ile yardımcı olursanız çok seviniriz. https://g.page/r/CTHRtqI0z0gjEAE/review
⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️
Bilimsel Yazı Sevenler Devam Edebilirler
⭐️⭐️ Trikloroetilenin solunum etkileri https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0954611117304067
⭐️⭐️ Uzun süreli maruziyetten sonra seçili çözücülerin PMMA üzerindeki etkileri: tek taraflı NMR ve ATR-FTIR araştırmaları https://www.nature.com/articles/s40494-023-00881-z
⭐️⭐️ Temizlik ürünleri: Kimyaları, iç mekan hava kalitesi üzerindeki etkileri ve insan sağlığı üzerindeki etkileri https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0160412024004227
⭐️⭐️ Çözücüler ve sürdürülebilir kimya https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4685879/
⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️
Dr Mustafa KEBAT
Tetkik OSGB İş Sağlığı ve Eğitim Koordinatörü