Vücudumuz iç (biyolojik) saati vasıtası ile uyku uyanıklığını, beden ısısını, belirli hormonlarının azalma ve artma periyotlarını kontrol eder.

Vücudumuzun iç (biyolojik) saati ile kontrol edilen – ayarlanan, biyolojisinin ve davranışlarının düzenine Sirkadiyen Ritm denir.

Sirkadiyen ritm olarak da adlandırabileceğimiz vücudumuzun iç (biyolojik) saati, zihinsel ve fiziksel enerjisini gündüzleri yüksek seviyede sağlarken geceleri uyku hali de diyebileceğimiz dinlenme durumuna geçirir. Vücut saatimizin düzeni günlük tutarlı zamanlarda gün ışığına maruz kalması ile sabit kalabilir. Bu süreç zihinsel uyanıklığın zamanlamasını, beden derecesini de belirler.

Melatonin, gece boyunca üretilen, uykuyu ve vücut saatinin zamanlamasını düzenleyen hormondur. Örneğin melatonin zihinsel uyanıklık ile ters orantılıdır.

Uyumsuzluğun (Desenkronizasyonun) Sonuçları

Desenkronizasyon, (Uyumsuzluk) çalışanların uyku ve çalışma saatlerinde düzenlerindeki değişimler veya seyahat etmeleri durumunda zaman farklılıkları (ülkeler arası hatta kıtalar arası seyahatlerde saat farklılıkları) nedeniyle vücutlarının fizyolojik işlevlerinin yeni zaman dilimi sebebiyle işlevlerin bozulması anlamına gelir.

Çalışanın vücudunun (fizyolojisinin) senkronizasyonu yani uyumsuzluğu, jet lag’in (zaman dilimleri arasında seyahat) veya vardiya gecikmesinin (vardiya çalışması) sonucu ortaya çıkan sonuçlardan örnekler;

  • Yapılan ölçümlerde çalışanların gece vardiyasında uyanıklık ve tepki süreleri gündüz vardiyasına göre daha kötüdür.
  • Uzun yol şoförleri (Tır ve Kamyon şoförleri) gündüz saatlerine göre 24:00 ile 02:00 arasında iki kat daha fazla kazaya karışmaktadırlar.
  • Gece vardiyasında çalışan Tren (Lokomotif) operatörleri yol güzergah uyarı sinyallerini daha yüksek oranda kaçırmaktadırlar.
  • Havacılarda gece ve gündüz uçuş simülatörleri ile yapılan çalışmalarda; gündüze göre, gece el-göz koordinasyonlarının daha zayıf, dikkat ve hesaplama becerileri daha düşük ve uçuş performanslarının da daha kötü olduğu sonucu elde edilmiştir.

Uyumsuzluk (Desenkronizasyon) Kontrolleri

Çalışanlarda vardiya gecikmesi veya jet (lag) gecikmesi gelişirse, çalışanın sirkadiyen ritminin normale dönebilmesi için birkaç hafta boyunca tutarlı bir uyku programına uyması gerekir. Başka bir deyişle, desenkronizasyon semptomlarının sadece birkaç günlük normal uykuyla ortadan kalkması olası değildir.

Genel öneriler

  • Çalışan seyahati ile farklı bir saat dilimine vardığında veya vardiyalı çalışma değişikliği yaptıktan sonra, uyku, uyanma, gün ışığına maruz kalma ve şekerlemeler için her zamanki düzenine göre hareket etmelidir.
  • Mesai harici günlerinde uyku/uyanma düzenlerini değiştirmekten kaçınmalıdır.
  • Çalışanlar her zaman tamamen karanlık odalarda uyumalıdır. Eğer çalışanın gündüz saatlerinde uyuması gerekiyorsa, siyah, kumaştan bir uyku maskesi takmalıdır.
  • Günde en az altı saat kesintisiz uyumaya çalışmalıdır.
  • Çalışan uyandığında kendisini dinlenmiş ve uyanık hissetmek için kaç saat uykuya ihtiyacı olduğunu bilmelidir.
  • Çalışanlar öğleden sonraki saatlerde uykulu hissediyorlarsa, daha fazla uykuya ihtiyaçları olduğunu bilmelidirler.
  • Çalışan uyku zamanında çevresel gürültüleri kontrol edilemiyorsa, bunları bir vantilatör, bir jeneratör, piyasada satılan bir ses maskeleme cihazı veya benzeri bir cihaz sesiyle maskelemeli veya uygun bir kulak tıkacı kullanmalıdır.
  • Çalışan, yeni bir yerde göreve başladığında veya çalışma programı değiştiğinde en az üç gün boyunca yağ içeriği yüksek gıdalardan – beslenmeden kaçınmalıdır. Vücudu yeni zaman programına alışana kadar sindirim sistemini yormamalıdır.

Öğle uykusu ve sirkadiyen desenkronizasyon

Öğle uykusu (Şekerleme) bazı durumlarda önerilir:

  • Çalışan iş veya vardiya sebebi ile gündüzden geceye geçtiğinde her zaman öğle uykusu uyumalıdır, Uyku süresince dört ila beş saatten fazla uyuyamamalı ve ertesi gece çalışmalıdırlar.
  • Çalışanın bir sonraki uyku zamanı ertesi gece olacaksa 1 – 2 saatten uzun öğle uykusu (şekerleme) yapmamalıdırlar. Unutulmaması gereken gün içinde uyumak ertesi gecenin uykusunun başlangıcını ve süresini etkileyebilir.
  • Çalışanlarına hızlı vardiya rotasyonları uygulayan işletmelerde, (personel gece görev saatlerine geçiş sırasında oluşan uyku kaybını telafi etmek için) personel sorumluları çalışanların izin zamanlarında öğle uykusu uyumaları için teşvik etmelidir.
  • Çalışanlar gündüz vardiyasından gece vardiyasına geçtiğinde, şekerleme yapma fırsatları ortaya çıkar. Bu saatleri doğru değerlendirmelidirler: – Öğleden sonra (örn. 15:00 ile 17:00 saatleri arasında) – Akşam (örn. 16:00 ile 19:00 saatleri arasında) gece vardiyasına başlamadan önce (örn. 21:00 ile 05:00 saatleri arasında)

Öğle uykularının canlandırıcı etkisinin etkileri üzerine yapılan araştırmalar şunları göstermektedir:

  • Öğleden sonra alınan 2 saatlik bir öğle uykusu (örneğin, 15:00 ila 17:00 saatleri arasında), akşam alınan iki saatlik bir öğle uykusundan (örneğin, 19:00 ila 21:00 saatleri arasında) daha fazla uyanıklık iyileşmesiyle sonuçlanmaktadır.
  • Öğleden sonra (örneğin, saat 15:00’te) yapılan şekerlemeler, saat 03:00’te alınan şekerlemelerden daha fazla toplam rüya görme süresi (REM uykusu) içerir.
  • Aynı günün ilerleyen saatlerinde gündüz görev saatlerinden gece görev saatlerine geçildiğinde, saat 15:00’te yapılan şekerleme, belirlenen uyku süresinde oluşan uyku kaybını telafi edebilir.
  • Öğleden sonra yapılan şekerlemeler, gece görevine başlamadan önce akşam yapılan şekerlemelerden daha dinlendirici olabilir. Ancak, gece yarısından sonra bir çalışma döneminde yapılan şekerlemeler, daha erken yapılan şekerlemelerden daha az dinlendirici olabilir ve bir saate kadar performans düşüşüne neden olabilir. Bu husus, gece yarısından sonra yapılan bir şekerlemenin değerini sınırlar.

Zaman Dilimleri Arasında Seyahat Etmeden Önce Çalışanın ön Adaptasyonu

Çalışanın yeni bir zaman dilimine veya vardiyaya adapte olabilmesi ciddi bir ön koordinasyon ve iş birliği gerektirir. Ön adaptasyon için, çalışanın günlük uyku saatlerini yeni dönemde uyması gereken saatlere göre bir kaç gün önceden yaşamaya başlamalıdır. Bu süreci saatleri yavaş yavaş kaydırarak yapmalıdır.

  • Ön adaptasyona için ayrılan gün sayısı ve günlük kaydırılan saat sayısı, geçilecek zaman dilimlerinin sayısı ve alınan önceden bildirim miktarı dahil olmak üzere birçok faktöre bağlıdır.
  • Faz kaymasının büyüklüğü günde altı saati geçmemeli ve günde iki ila dört saat arasında değişmelidir.
  • Çalışanlar ön adaptasyondayken rutin mesai saatleri haricinde muhasebe bölümüne ve insan kaynaklarına ulaşabilmeli, yeni uyku ve yaşam sürecne göre yemekler vb gibi ihtiyaçları sağlanmalıdır. Bu desteği alamayan çalışanın ön adaptasyonu doğru yaşayabilmesi pek mümkün değildir.
  • Çalışana ön adaptasyonu doğru yaşayabilmesi için (aile üyeleri, arkadaşları vb gibi insani iletişimleri doğru yönetebilmesi için) uyum teknikleri öğretilmelidir.

Zamanlanmış Işık Maruziyeti

Yeni zaman dilimine veya vardiyasına adaptasyonu hızlandırması doğal veya yapay gün ışığına maruziyeti doğru planlayarak mümkündür. Bunun için:

  • Vücudun zamanlama mekanizmasını etkilemek için 1000 lüksün (şafak ışığı parlaklığı) üzerindeki ışık seviyeleri gereklidir. En az bir saat süren maruziyetler, uyku döngüsünü ve diğer fizyolojik ritimleri yeniden senkronize etmede etkilidir.
  • Gece uyumaya, gündüz çalışmaya ve gece yatmaya alışkın olan kişiler için (örneğin, 22.00’de), 03.00 ile gün doğumu arasındaki gün ışığına veya yeterince parlak ışığa maruziyet, uyku başlangıcını her gün yaklaşık bir ila üç saat daha erken başlatacaktır.
  • 03.00 ile gün doğumu arasındaki zaman dilimi, ileri vücut zaman dilimi olarak adlandırılır. Çünkü bu dönemdeki ışık maruziyeti daha erken uyanma ve yatma saatleriyle sonuçlanır. İlerlemenin tam miktarını tahmin etmek, çoğu saha durumunda elde edilmesi pratik olmayacak fizyolojik ritimler (örneğin, çekirdek vücut sıcaklığı veya melatonin üretimi) hakkında bilgi gerektirir.
  • Doğuya doğru seyahatte, ilk üç gün boyunca ileri vücut zaman diliminde (seyahat edenin seyahatten önce yaşadığı zaman diliminden hesaplanan saat zamanları) gün ışığına maruz kalmak, yeniden senkronizasyon sürecini hızlandıracaktır. Gün ışığından, varış yerindeki ilk üç ardışık gün boyunca gün doğumu ile yerel saatle 11:00 arasında (bu saat zamanları varış yerinin zaman dilimi kullanılarak hesaplanır) kaçınılmalıdır.
    İlerleme bölgesi günden güne daha erken saatlere kayacaktır; fizyolojik ritimler hakkında veri olmadan iki günlük ilerlemeden sonra zaman aralığını doğru bir şekilde tahmin etmek zordur. Bu nedenle, üçüncü günden sonra, gün ışığına maruz kalma, başlangıç ​​zaman diliminde olduğu gibi uyandıktan hemen sonra gerçekleşecek şekilde koordine edilmelidir.
  • Batıya doğru seyahatte, gün batımı ile 03.00 (gecikmeli vücut zaman dilimi) arasında gün ışığı veya parlak ışık maruziyeti aramak uyku başlangıcını geciktirmeye yardımcı olacaktır. Gecikmenin süresi, ışık maruziyetinin süresine bağlıdır. Çoğu durumda, bir ila üç saatlik maruziyet süreleri, bireysel farklılıklara bağlı olarak bir saat veya daha fazla önemli gecikmelere neden olacaktır.
  • Uygun ekipman mevcut olduğu takdirde, vardiya değişiklikleri veya seyahat öncesinde veya sırasında uyku değişikliklerini etkilemek için yapay parlak ışıklar kullanılabilir. Parlak ışık bankaları ticari tedarikçilerden temin edilebilir ve etkili görünmektedir. Gece vardiyasında çalışanlar için parlak bir şekilde aydınlatılmış bir çalışma alanı sağlamak faydalı olabilir.
  • Koyu renkli güneş gözlükleri takmak, istenmeyen gün ışığına maruz kalmayı en aza indirebilir (yukarıdaki doğuya doğru seyahate bakın). Çok koyu renkli güneş gözlükleri ticari kaynaklardan sipariş edilebilir. Bunlar mevcut değilse, geleneksel güneş gözlükleri ışık maruziyetini azaltabilir.

Sınırlı Sorumluluk Beyanı:
Web sitemizin içeriği, ziyaretçiyi bilgilendirmeye yönelik hazırlanmıştır. Sitede yer alan bilgiler, hiçbir zaman bir hekim tedavisinin ya da konsültasyonunun yerini alamaz. Bu kaynaktan yola çıkarak, ilaç tedavisine başlanması ya da mevcut tedavinin değiştirilmesi kesinlikte tavsiye edilmez. Web sitemizin içeriği, asla kişisel teşhis ya da tedavi yönteminin seçimi için değerlendirilmemelidir. Sitede kanun içeriğine aykırı ilan ve reklam yapma kastı bulunmamaktadır.