İş Sağlığı ve Güvenliğinde Ön Tehlike Analizi (Preliminary Hazard Analysis – PHA)
1. Risk Analizine Giden İlk Basamak
İş sağlığı ve güvenliğinde tüm koruma sistemlerinin temeli, risklerin öngörülmesi ve yönetilmesidir.
Ancak her riski aynı derinlikte analiz etmek mümkün değildir. Bu nedenle, risk yönetim sürecinin ilk aşamasında tehlikelerin tanımlanması ve önceliklendirilmesi amacıyla kullanılan en temel araçlardan biri “Ön Tehlike Analizi (PHA)” yöntemidir.
PHA, sistemin tasarımından işletmeye kadar her aşamada kullanılabilir; amaç, potansiyel tehlikeleri erken evrede fark etmek ve önleyici mühendislik kontrollerini mümkün olduğunca erken devreye sokmaktır.
Bu yönüyle PHA, bir işletmenin “İSG radar sistemi” gibidir — yaklaşmakta olan tehlikeyi radar ekranında ilk yakalayan yöntemdir.
2. Ön Tehlike Analizinin Tanımı ve Amacı
Ön Tehlike Analizi (PHA); bir sistem, süreç, tesis veya iş ekipmanında olası tehlikeleri tanımlamak, bu tehlikelerin neden olabileceği sonuçları değerlendirmek ve kontrol önlemlerini belirlemek için kullanılan niteliksel (qualitative) bir analiz yöntemidir.
Temel amaçları şunlardır:
- Tehlikeleri erken aşamada belirlemek
- Riskleri öncelik sırasına koymak
- Kritik tehlikelere yönelik koruyucu tasarım kararlarını desteklemek
- Daha detaylı analizlere (FMEA, HAZOP, LOPA vb.) ön veri sağlamak
- Mevzuatın öngördüğü risk değerlendirme yükümlülüğünü sistematik hale getirmek
3. PHA’nın Yasal ve Standart Dayanakları
Türkiye’de PHA, “Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği (Resmî Gazete, 29.12.2012)” kapsamında doğrudan belirtilmese de, “tehlikelerin belirlenmesi ve risklerin değerlendirilmesi” adımlarında uygun yöntemlerden biri olarak kabul edilir.
Ayrıca;
- ISO 12100:2010 – Makine güvenliği için risk değerlendirme ve risk azaltma ilkeleri,
- IEC 61882:2016 – HAZOP çalışmalarıyla ilişkili ön aşama,
- MIL-STD-882E (ABD Savunma Bakanlığı Standardı) – Sistem güvenliği analizlerinde ilk basamak olarak PHA yöntemini tanımlar.
Bu çerçevede PHA, hem iş sağlığı ve güvenliği mevzuatına hem de uluslararası sistem güvenliği standartlarına uygun bir başlangıç analizidir.
4. PHA Ne Zaman ve Nerede Kullanılır?
PHA, özellikle şu durumlarda tercih edilir:
| Uygulama Alanı | Açıklama |
|---|---|
| Yeni tesis kurulumu | Tasarım aşamasında riskleri önceden görmek için |
| Yeni proses veya ekipman devreye alma | Mühendislik değişikliklerinin tehlike yaratıp yaratmadığını değerlendirmek için |
| Mevcut tesislerde değişiklik | Layout, ekipman veya kimyasal değişimi sonrası risk yeniden değerlendirmesi için |
| İş kazası veya ramak kala olayı sonrası | Sistemdeki öncül tehlikeleri belirlemek ve tekrarını önlemek için |
| Ergonomik ve insan faktörü analizleri öncesi | Görev ve ortam kaynaklı tehlikeleri sınıflandırmak için |
5. PHA Uygulama Adımları
PHA süreci beş temel aşamadan oluşur:
5.1. Sistem Tanımlama
Analiz edilecek sistemin, ekipmanın veya sürecin sınırları belirlenir.
Bu aşamada aşağıdaki bilgiler toplanır:
- Sistem bileşenleri (makineler, boru hatları, tanklar vb.)
- Kullanılan maddeler (kimyasallar, enerji kaynakları)
- Çalışma ortamı koşulları (ısı, nem, basınç, gürültü, toz, vb.)
- İnsan-makine etkileşimi (operasyonel görevler, bakım faaliyetleri)
5.2. Tehlike Tanımlama
Her bir sistem bileşeni için olası tehlikeler belirlenir.
Bu aşamada tehlike kaynakları aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir:
| Tehlike Grubu | Örnekler |
|---|---|
| Fiziksel Tehlikeler | Yüksek sıcaklık, gürültü, radyasyon, titreşim |
| Kimyasal Tehlikeler | Yanıcı, patlayıcı, toksik maddeler |
| Biyolojik Tehlikeler | Mikroorganizma, biyolojik ajanlar |
| Ergonomik Tehlikeler | Uygunsuz duruş, tekrarlayan hareket |
| Elektriksel Tehlikeler | Kısa devre, statik elektrik, kaçak akım |
| İnsan Faktörü Kaynaklı | Yorgunluk, iletişim eksikliği, eğitim yetersizliği |
5.3. Olası Sonuçların Belirlenmesi
Her tehlikenin gerçekleşmesi durumunda doğurabileceği sonuçlar analiz edilir:
- Hafif yaralanma → Orta → Ağır yaralanma → Ölüm
- Ekipman hasarı, çevre kirliliği, üretim kaybı, itibar kaybı
5.4. Risk Düzeyinin Belirlenmesi
PHA, genellikle niteliksel risk değerlendirmesi yapar.
Bu aşamada iki parametre kullanılır:
- Olasılık (P): Tehlikenin gerçekleşme ihtimali
- Şiddet (S): Meydana gelmesi halinde sonuçların ciddiyeti
Risk seviyesi genellikle şu şekilde sınıflandırılır:
| Risk Skoru (P x S) | Risk Düzeyi | Eylem Gerekliliği |
|---|---|---|
| 1–4 | Düşük | Kabul edilebilir, izleme yeterli |
| 5–9 | Orta | Önlem alınmalı |
| 10–16 | Yüksek | Hemen müdahale edilmeli |
| 17–25 | Çok Yüksek | Çalışma derhal durdurulmalı |
5.5. Kontrol Önlemlerinin Belirlenmesi
Riskin kaynağında ortadan kaldırılması hedeflenir.
Uygulanacak önlemler, “kontrol önlemleri hiyerarşisi” esas alınarak seçilir:
- Tehlikenin ortadan kaldırılması (elimination)
- İkame (daha az tehlikeli madde/süreç)
- Mühendislik kontrolleri
- İdari kontroller
- Kişisel koruyucu donanım (KKD)
6. PHA Çıktısı: Ön Tehlike Analiz Tablosu
Aşağıda tipik bir PHA tablosu örneği verilmiştir:
| Süreç Adımı / Ekipman | Tehlike Tanımı | Nedeni | Sonuç(lar) | Olasılık (1–5) | Şiddet (1–5) | Risk Skoru | Mevcut Kontroller | Önerilen Ek Önlem |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Reaktör karıştırıcısı | Aşırı basınç | Basınç sensör arızası | Patlama, yaralanma | 3 | 5 | 15 | Basınç tahliye valfi | Valf periyodik test sıklığı artırılmalı |
| Paketleme hattı | Mekanik sıkışma | Koruyucu kapak açık | El yaralanması | 4 | 3 | 12 | Işık bariyeri | Koruyucu kapak kilidi takılmalı |
| Toz toplama sistemi | Toz birikimi | Filtre tıkanması | Patlama | 2 | 5 | 10 | Filtresi temizliği haftalık | Sensör tabanlı diferansiyel basınç izleme eklenmeli |
7. PHA’nın Gücü ve Sınırlamaları
7.1. Güçlü Yönleri
- Uygulaması kolaydır, çok az veri gerektirir.
- Erken aşamada hızlı sonuç verir.
- FMEA, HAZOP, FTA gibi detaylı analizlere öncül teşkil eder.
- Yeni sistemlerin tasarımında erken güvenlik farkındalığı sağlar.
7.2. Sınırlamaları
- Niteliksel olduğu için kesin sayısal sonuç vermez.
- Analistin tecrübesine bağlıdır.
- Karmaşık sistemlerde yüzeysel kalabilir.
- İnsan faktörü etkilerini tam olarak modelleyemez.
Bu nedenle, PHA genellikle bir “ilk tarama” yöntemi olarak kabul edilir ve ardından daha detaylı teknik analizlerle desteklenmelidir.
8. Uygulama Örneği: Çimento Fabrikasında PHA
Proses: Hammadde öğütme ünitesi
Tehlikeler:
- Toz birikimi → Patlama riski
- Sıcak yüzey → Yanık
- Döner ekipman → Sıkışma tehlikesi
- Gürültü seviyesi > 90 dB(A) → İşitme kaybı
Sonuç:
PHA sonucunda yüksek risk puanlı iki tehlike (toz patlaması ve sıkışma) belirlenmiş, bu alanlarda mühendislik önlemleri (havalandırma optimizasyonu, koruyucu kapak sistemi) uygulanmıştır.
Bu müdahaleler sonrasında risk seviyesi “yüksek”ten “orta”ya düşürülmüştür.
9. PHA’nın İSG Yönetim Sistemlerine Entegrasyonu
PHA, özellikle ISO 45001:2018 İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi kapsamında risk temelli düşünme yaklaşımını destekler.
Bu bağlamda:
- PHA çıktıları, tehlike kayıt listesine işlenir.
- Riskler, öncelik matrisine göre aksiyon planına dönüştürülür.
- Aksiyonların uygulanma durumu İSG Kurul toplantılarında izlenir.
10. Sonuç: Güvenliğin Başlangıç Noktası
Ön Tehlike Analizi, yalnızca bir form doldurma süreci değil; bir güvenlik kültürü davranışıdır.
Bir sistem daha tasarım aşamasındayken “ne ters gidebilir?” sorusunu sormak, o işletmenin olgunluk göstergesidir.
PHA, İSG profesyonellerinin elinde bir “erken uyarı sistemi” gibidir — potansiyel felaketi önceden fark edip, güvenli geleceği tasarlamanın bilimsel yoludur.
⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️
Doğal Yaşayın
Doğal Beslenin
Aklınıza Mukayet Olun
⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️
Sayın okuyucu,
Aşağıdaki linkten yazımızda yer alan konu hakkında sorularınızı ve görüşlerinizi, merak ettiğiniz ve yazılarımıza konu olmasını istediğiniz hususları iletebilirsiniz.
Bilginin paylaştıkça çoğalacağı düşüncesi ve sizlere daha iyi hizmet verme azmi ile her gün daha da iyiye ilerlemede bizlere yorumlarınız ve katkılarınız ile yardımcı olursanız çok seviniriz. https://g.page/r/CTHRtqI0z0gjEAE/review
⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️
Dr Mustafa KEBAT
Tetkik OSGB İş Sağlığı ve Eğitim Koordinatörü