Reaksiyon

1. Reaktif Zamanlama Testlerinin Amacı ve Bilimsel Temeli

Reaktif zamanlama (reaction time, RT), bir uyaranın algılanması ile buna verilen motor cevabın başlatılması arasındaki süreyi ifade eder. Bu süre; bilişsel süreçler, dikkat kapasitesi, duyusal algı, motor planlama ve nöromusküler iletim hızının toplam bir ürünüdür. İnsan performansını ölçmek için kullanılan en temel, en objektif ve en güvenilir göstergelerden biri olarak kabul edilir.

Reaktif zaman testleri, aşağıdaki alanlarda kritik değer taşır:

• İş sağlığı ve güvenliği: Operatörlerin, sürücülerin, makine kullanıcılarının veya yüksek riskli görevlerde çalışanların güvenlik düzeylerini belirlemek.
• Klinik nörolojik değerlendirme: Dikkat eksikliği, periferik nöropati, Parkinson, MS, demans gibi nörolojik hastalıklarda erken bozulmaları ortaya çıkarmak.
• Spor bilimleri: Sporcunun algoritmik motor yanıt kapasitesini, algısal-motor entegrasyon hızını ve reaksiyon karar doğruluğunu ölçmek.
• Askeri ve polis uygulamaları: Tehlikeye hızlı yanıt verme kapasitesini değerlendirmek, eğitim ve performans optimizasyonu sağlamak.
• Ergonomik tasarım: İnsan-makine etkileşimlerinin güvenli sınırlarını belirlemek.

2. Test Türleri ve Kullanım Alanlarına Göre Sınıflandırma

Reaktif zaman testleri tek tip değildir. Farklı uyaran türleri, karar verme gereksinimi ve motor çıktı tipine göre çok çeşitli testler vardır. Bilimsel literatürde kullanılan temel RT türleri şunlardır:

2.1. Basit Reaksiyon Süresi (Simple Reaction Time – SRT)

• Tek bir uyaran → tek bir tepki.
• Örn: “Işık yandığında butona bas.”
• Klinik ve İSG alanında en temel değerlendirme.

2.2. Seçmeli Reaksiyon Süresi (Choice Reaction Time – CRT)

• Çoklu uyaran → çoklu cevap.
• Örn: “Sarı ışık → buton A, kırmızı → buton B.”
• Bilişsel karmaşıklığı değerlendirir.

2.3. Ayırt Edici Reaksiyon Süresi (Discriminative RT)

• Uyaranların bir kısmı dikkate değer, bir kısmı “distraktör”.
• Örn: “Sadece mavi ışık için cevap ver.”

2.4. Görsel Reaksiyon Süresi (VRT)

• Işık, grafik, hareket, sanal objeler gibi görsel uyaranlar.

2.5. İşitsel Reaksiyon Süresi (ART)

• Ses uyaranlarına yanıt: alarm, bip, frekans tonu vb.

2.6. Dokunsal Reaksiyon Süresi (TRT)

• Titreşim, dokunma, derin basınç gibi somatosensoriyel uyaranlar.

2.7. Cognition RT (Kognitif Reaksiyon Süresi)

• Uyaran → kısa süreli bellek → karar → motor cevap.

2.8. Motor Reaksiyon Süresi (Motor RT)

• Motor icra süresi de ölçülür (ör: joystick hareketi, tutma kuvveti sensörü).

2.9. Kompleks Reaksiyon Testleri

• Simülasyon tabanlı.
• Sürüş simülatörü, VR tehlike simülasyonu, endüstriyel alarm senaryoları.

3.1. Katılımcı Koşulları

Katılımcıların testten önce aşağıdaki durumlarda olmaması gerekir:

• Aşırı yorgunluk
• Uyku yoksunluğu (<6 saat)
• Kafein ve enerji içeceği tüketimi (son 3 saatte)
• Alkol veya ilaç etkisi (sedatifler, antihistaminikler, nöroleptikler)
• Ağrı, kas yorgunluğu, tremor
• Gözlük/lens kullanımının test sırasında unutulması

3.2. Kullanılacak Cihazın Hazırlığı

RT cihazı veya bilgisayar tabanlı test sistemi şu gereksinimleri karşılamalıdır:

• Gecikmesi ölçülmüş bir sistem olmalı (latency <10 ms)
• Ekran tazeleme hızı en az 60 Hz, ideali 120–240 Hz
• Buton veya sensör gecikmesi <5 ms
• Kalibrasyon modu aktif olmalı
• Ortam ışığına karşı stabilize edilmiş olmalı

3.3. Ortam Hazırlığı

Test ortamı:

• Sessiz (35 dB altında)
• Homojen aydınlatılmış (300–500 lux)
• Oda sıcaklığı 20–24°C
• Katılımcı göz hizasında ekran mesafesi: 50–70 cm

Ayrıca:

• Telefon, konuşma, bölünme yok
• Test sırasında kapı giriş-çıkışı kapalı

3.4. Test Öncesi Brifing (Standartlaştırılmış Talimat)

Tüm katılımcılara aynı standart talimat verilir:

“Ekranda bir uyaran belirdiğinde mümkün olan en hızlı ve doğru şekilde tepki verin. Çok erken basmayın, tahmin etmeyin. Amaç hızlı ve doğru tepki vermektir.”

3.5. Deneme Turları

En az 5 deneme, ortalama alınmadan önce yapılır.

4.1. Basit Reaksiyon Süresi Testi Protokolü

1. Katılımcı oturtulur, eller masa üzerinde rahat pozisyonda.
2. Cihaz sıfırlanır, sensör gecikmesi ölçülür.
3. Uyaran (ör: beyaz ışık) rastgele zaman aralıklarında yanar.
4. Katılımcı, ışık yandığında butona basar.
5. 10–15 tekrar yapılır.
6. En düşük 2 ve en yüksek 2 değer atılır (çıkıntılar elimine edilir).
7. Kalan değerlerin ortalaması alınır.
8. Tepkiler çok erken (<100 ms) ise not edilir → “anticipatory response”.

4.2. Seçmeli Reaksiyon Süresi Protokolü

1. En az 2 uyaran (renk, ses, şekil).
2. Her birine farklı buton veya farklı motor görev atanır.
3. Rastgele sırayla uyaran verilir (dengeli dağılım).
4. 15–20 tekrar yapılır.
5. Yanlış buton basışı → “error”.
6. Gecikmeli karar süresi ayrıca hesaplanır.
7. Ortalama RT + doğruluk yüzdesi birlikte değerlendirilir.

4.3. Ayırt Edici (Go/No-Go) Protokolü

1. Katılımcıya yalnızca belirli bir uyaran için tepki vereceği söylenir.
2. Distraktör uyaranlar sıklıkla verilir.
3. Doğru hamle RT ve yanlış tepki sayısı kaydedilir.
4. Motor inhibisyon kapasitesi ölçülür.

4.4. Görsel/İşitsel/Dokunsal RT Protokolleri

Her modalite ayrı günlerde tekrarlanmalıdır.

• Görsel RT: Ekran ışığı, renk değişimi, hareket animasyonu.
• İşitsel RT: 1000 Hz ton, 60–90 dB seviyesinde.
• Dokunsal RT: Titreşim motoru, 200 ms süreli.

Her biri için:

• 10 deneme
• Aykırı değer temizliği
• Ortalama RT hesaplaması

kullanılır.

Burada ölçülen parametreler:

1. Stimulus onset → motor başlangıç
2. Motor başlangıç → görev tamamlanması
3. Toplam motor zaman = RT + hareket süresi

4.6. Kompleks Reaksiyon Testi (Simülasyon) Protokolü

Örn: Endüstriyel alarm simülatörü.

1. Katılımcı bir makine kontrol paneli veya VR ortamına yerleştirilir.
2. Sistemin verebileceği 5–10 alarmın anlamı önceden öğretilir.
3. Senaryo başlatılır.
4. Farklı alarmlar rastgele sırada verilir.
5. Görev:
   • Tehlike → makineyi durdur
   • Uyarı → resetle
   • Normal → tepki verme
6. Yanıt zamanı, doğruluk ve hata türleri kaydedilir.

5.1. Aykırı Değer Temizliği (Outlier Analysis)

Dönem literatürü aşağıdaki sınırları önerir:

• <100 ms → “önceden tahmin”
• >1000 ms → “dikkat kaybı”
• İlk 2 ve son 2 değer → test adaptasyonu

Atılır.

5.2. Temel Hesaplamalar

Ort. RT = (Geçerli tüm RT değerlerinin toplamı) / n

Ek parametreler:

• Medyan RT
• Standart sapma (konsistensi gösterir)
• Hata oranı
• Go/No-Go inhibisyon süresi
• Motor hareket süresi

5.3. Performans Kategorileri

Literatür geneli baz alınarak:

6.1. Bireysel Yorumlamalar

• Yüksek standart sapma → dikkat dalgalanması
• “Anticipatory response” fazlaysa → tahmine dayalı tepki, gerçek reaktif değil
• CRT yüksek ama SRT normal → bilişsel karar süresi yavaş
• Go/No-Go hataları yüksek → inhibitör kontrol zayıf

6.2. İSG Açısından Yorum

• Kritik iş (forklift, pres makinesi, vinç, CNC) operatörlerinde RT ≥ 350 ms ise performans riski doğar.
• Vardiya sonu yavaşlama → iş yükü riski.
• Reaksiyon süresi “anlık performans” olduğu için tekrar test önerilir.

6.3. Sporcu Yorumlaması

• Elit sporcuda RT 200–250 ms arası beklenir.
• RT stabilitesi performansın en iyi göstergesidir.

6.4. Klinik Yorum

Patolojik değerlendirme için eşik değerler:

• Parkinson → ART > VRT gecikmesi
• MS → motor zaman uzunluğu
• Demans → CRT aşırı uzun

6.5. Benchmark Karşılaştırmaları

Aynı kişide:

• Sabah/akşam farkı
• Egzersiz sonrası değişim
• Uyku sonrası fark
• 7 günlük takip performansı

kıymetlidir.

7.1. Katılımcı Onamı

Aşağıdaki maddeleri içeren bir onam formu alınır:

• Testin amacı
• Kullanılacak uyaran türleri
• Sonuçların GDPR/kişisel veri uyumu
• Test bırakma hakkı

7.2. Test Güvenliği

• Ses uyaran seviyesi 90 dB’i geçmez.
• VR testlerinde vertigo riski değerlendirilir.
• Epilepsi öyküsü olanlarda flaşlı uyaranlar kullanılmaz.

7.3. Kayıt ve Raporlama

Rapor aşağıdaki bölümlerden oluşur:

1. Katılımcı bilgileri
2. Kullanılan test türü
3. Test süresi
4. Ortalanmış RT değerleri
5. Hata analizi
6. Performans kategorisi
7. Değerlendirici yorumu

8. Testin Tekrarı ve Öğrenme Etkisi

Reaktif zaman testlerinde öğrenme etkisi güçlüdür.

Bu nedenle bilimsel öneri:

• İlk gün adaptasyon testi
  2. gün resmi test
• 1 hafta sonra teyit testi

tekrar uygundur.

9.1. İSG / Endüstriyel Uygulama Adaptasyonu

• Makine alarmı simülasyonu yapılır.
• Gerçek butonlar veya pedallar kullanılır.
• Sesli-ışıklı tehlike uyarıları test edilir.
• Operatör performans kriterleri belirlenir.

9.2. Sporcu Adaptasyonu

• Çift yönlü hareketli RT
• Reaktif sprint testleri
• Reaktif çeviklik testleri
• Renk–hareket kombinasyonları

9.3. Klinik Adaptasyon

• Motor kontrol teşhisi
• Bilişsel yıkım takibi
• Rehabilitasyon pre–post değerlendirme

Bu protokol, reaktif zamanlama testlerinin bilimsel literatüre uygun biçimde uygulanabilmesi için gereken tüm adımları kapsamaktadır.
RT testleri doğru yapıldığında:

• İnsan performansını objektif ölçer,
• Erken riskleri ortaya çıkarır,
• Güvenlik artırır,
• Spor performansını optimize eder,
• Klinik tanıda yardımcı olur.

Sayın okuyucu,

Aşağıdaki linkten yazımızda yer alan konu hakkında sorularınızı ve görüşlerinizi, merak ettiğiniz ve yazılarımıza konu olmasını istediğiniz hususları iletebilirsiniz.

Bilginin paylaştıkça çoğalacağı düşüncesi ve sizlere daha iyi hizmet verme azmi ile her gün daha da iyiye ilerlemede bizlere yorumlarınız ve katkılarınız ile yardımcı olursanız çok seviniriz. https://g.page/r/CTHRtqI0z0gjEAE/review

Dr Mustafa KEBAT

Tetkik OSGB İş Sağlığı ve Eğitim Koordinatörü

Sınırlı Sorumluluk Beyanı:
Bu sitede yer alan içerikler yalnızca genel bilgilendirme amacı taşır. Paylaşılan bilgiler, bir hekim muayenesinin, tedavisinin veya profesyonel danışmanlığın yerini tutmaz. Buradaki bilgiler esas alınarak herhangi bir ilaç tedavisine başlanması, mevcut tedavinin değiştirilmesi ya da bırakılması uygun değildir.

Aynı şekilde, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili içerikler, bir iş güvenliği uzmanı, mühendis veya teknik ekip tarafından yapılması gereken değerlendirme ve kararların yerine geçemez. Bu bilgiler temel alınarak saha risk değerlendirmesi yapılması ya da mevcut sistemin değiştirilmesi önerilmez.

Sitede herhangi bir yasa dışı ilan ya da yönlendirme yapılması amacı bulunmamaktadır. İçerikler, sadece farkındalık yaratmak ve bilinçlendirme sağlamak amacıyla sunulmuştur.