Robotiğin Anadoludan Yükselişi
İsmail Ebul-İz Bin Razzaz El Cezeri
Moon (2007), El-Cezerî’nin Arap kökenli olduğunu belirtmektedir.
Yabancı kaynakların içinde sadece Vukobratovic (2009), “Türk mucit” olarak El Cezerî’den söz etmektedir.
Temiz (2012) de tıpkı Akman (1974) gibi, “Türk Bilim Adamı” şeklinde El Cezerî’den söz etmektedir. Ancak yazar devamında, Nature dergisinin 1974 yılının Mart sayısında, bu bilgini konu aldığını belirtirken derginin O’nun Türk olduğunu belirtmediğinden yakınmaktadır. Zira dergi El-Cezerî için “12. Yüzyıl Müslüman Mühendisliğinin doruğuna erişmiş bir kişi” saptamasını yapmaktadır.
El Cezeri‘ nin Müslüman ve Deha olduğu herkesin hem fikir olduğu konulardır.
Sibernetik bilimi olarak da isimlendirilen robotik çalışmalar yaparak ilkeleri bilim dünyasına sunan asıl ve ilk kişidir.
”Kübernetes” (Antik yunancada) sözcüğünden köken alan latince ”Gobarnare” denilen sibernetik ismi 1948 yılında Yahudi kökenli Amerikalı Matematikçi Norbert Wiener tarafından verilmiştir.
Sibernetik geleceğin en önemli bilim dallarından biri olacağı kesin. Belki de bu sebeple sahipleneni çok.
Fransızlar, Descartes ve Pascal’ı
Almanlar, Leibniz’i
İngilizler, Bacon’ı sibernetiğin başlangıcı olduğunu ileri sürseler de, İslam biliminin altın çağı avrupanın ise karanlık çağının hüküm sürdüğü yüzyılların tartışılmaz ismi ve robotiğin babası sibernetiğin başlangıcı El Cezeri dir.
Maalesef İsmail Ebul-İz Bin Razzaz El Cezeri‘ nin hayatı hakkında yeteri bilgiye sahip değiliz.
Doğum ve ölüm tarihlerine ilişkin iki farklı rivayet mevcuttur. Bunlardan birincisi El Cezerî’nin 1136-1206, diğeri ise 1153-1233 (Hicri, 548-630) yıllarlı arasında yaşadığı şeklindedir.
Mezarı, Cizre’deki Nuh Peygamber Camiinin avlusunda bulunmaktadır.
Yazdığı kitabın giriş kısmında yer alan kısa bilgi notu ile yetinmek durumundayız. Şeref ve onur babası anlamında Ebul-İz lakabı verilmiştir.
İsmail Ebul-İz Bin Razzaz El Cezeri, 1181-1206 yılları arasında Âmid’de (Diyarbakır) Artuklu hânedanının himayesinde bulunduğunu söyler.
Emîr Nâsırüddin Mahmud’un isteği üzerine kaleme aldığı ve 1205’te tamamladığı Kitâb fî Maʿrifeti’l-ḥiyeli’l-hendesiyye (el-Câmiʿ beyne’l-ʿilm ve’l-ʿameli’n-nâfiʿ fî ṣınâʿati’l-ḥiyel) adlı ünlü eserinde mekanik ve robotik üzerine yaptığı çalışmaları ve ayrıntılı çizimleri görebiliriz.
Eskişehir Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı tarafından hazırlanmış El Cezeri yi anlatan videoyu izleyelim…
Robotiğin babası diyebileceğimiz İsmail Ebul-İz El Cezeri günümüzde yeterli tanınmamakta ve hak ettiği değer verilmemektedir.
‘Robot’sözcüğü ilk kez Çek yazar Karel Capek’in 1920’de yazdığı ‘Rossum’un Evrensel Robotları’ adlı tiyatro oyununda kullanıldı.
‘İşçi’ anlamıyla Çekçe’ye giren Robot, 9 asır önce, 12’nci yüzyılda ilk kez Cezeri tarafından tasarlamıştı.
15 Şubat-10 Ağustos 2019 tarihleri arasında İstanbul’da adına yapılan sergide gösterilen Haluk Bilginer tarafından seslendirilmiş videoyu izleyerek İsmail Ebul-İz El Cezeri‘ yi tanımaya devam edelim.
“Cezeri’nin Olağanüstü Makineleri” sergisinin;
Proje Sahibi: Istanbul Cezeri Müzesi
Yaratıcı Yönetmen: Tayfun Kısacık
Metin Yazarı: Volkan Bintepe – M. Ali Çalışkan – Kadir Yılmaz Sanat
Yönetmeni: Bülent Şengül
Prodüksiyon Şirketi: IDA PICTURES
Yönetmen: Kaan Ran Özsoy
CG Supervisor: Kaan Ran Özsoy
Yapımcı: Eda Semiz
Seslendirme: Haluk Bilginer / 1000Volt
“Cezeri’nin Olağanüstü Makineleri” sergisi, 15 Şubat-10 Ağustos 2019 tarihleri arasında UNIQ Expo’da sergilenmiştir. https://www.cezerimuzesi.com/
Anadolu’nun en büyük mucidi Cezeri’nin 13. yüzyılda yazdığı Kitab-ül Hiyel’deki tarife uygun ve çalışır vaziyette üretilen makinelerini ziyaretçilere sunan sergi, adeta bir bilim tarihi arkeolojisi sayılabilecek yapısıyla dünyada bir ilk olma özelliğini taşımıştır.
Zamanı aşan fikirleri, bakış açısı ve felsefesiyle modern mekaniğin babası kabul edilen; Artuklu Sarayı’nın 26 yıl başmühendisliğini yapan, Anadolu’nun en büyük mucidi Cezeri’nin olağanüstü makineleri, 15 yıllık titiz bir çalışmayla 800 yıl aradan sonra yeniden canlandırılmıştır!
Merkezine Cezeri’yi yerleştirerek mekanik tarihinin görkemli hikayesini ilham verici bir şekilde sunan “Cezeri’nin Olağanüstü Makineleri Sergisi”, 15 Şubat – 10 Ağustos 2019 tarihleri arasında ziyaretçilere ağırlamıştı. https://www.cezerimuzesi.com/
Cezeri’nin Olağanüstü Makineleri sergisi, 1500 m2’lik alanda, içerisinde boyutları 4 metreyi bulan dev makinelerle birlikte 66 farklı alete, makineye ve çeşitli düzeneklere yer verdi.
Eserlerin çalışma prensiplerini anlaşılır bir biçimde ortaya koyan sergide, Cezeri’nin şifreli, dört sürgülü kapı kilidi, şifreli kasası, dünyaca ünlü filli su saati, anıt su saati, tarihin ilk insansı robotu olan içecek sunan çocuk otomatı gibi birçok çalışmasının birebir örneklerini görmek mümkündü.
Sergide, seslendirmesi Haluk Bilginer tarafından yapılan yaklaşık 6 dakikalık kısa bir filmle karşılanan ziyaretçiler sırasıyla; Cezeri öncesi mekanik tarihi (Yaşam-Kalım), Cezeri dönemi sanatı ve siyasi kaosunun anlatıldığı bölüm (Kaos ve Düzen), Cezeri’nin kitabına ait görsellerin olduğu Harikalar Kitabı bölümü, Cezeri’nin makinelerinin birebir çalışır örneklerinin ve etkileşimli eğitim düzeneklerinin olduğu sanat bölümü, Cezeri’nin üretim araçlarının olduğu Cezeri’nin Atölyesi bölümü, Cezeri sonrası mekanik tarihinden örneklerin bulunduğu Saldırı bölümü ve gelecek tasvirinin olduğu gelecek bölümüyle tanıştılar.
“Cezeri’nin Olağanüstü Makineleri Sergisi”nde Cezeri’nin birbirinden ilginç makineleri ve Türk-İslam sanatının estetik ve tarihi unsurları dışında; Antik Çin, Mısır, Yunan ve çağdaş Batı medeniyetlerinin bilim adamları da mekanik tarihinden çeşitli örneklerle karşımıza çıktı.https://www.cezerimuzesi.com/
Bilindiği üzere ”Tarihi Kazanan Yazar” sözü geçmişin gerçeğiydi. Lakin günümüzde teknoloji sayesinde bilgiye ulaşmak kolaylaşmıştır.
Bilim tarihi, Anadolu tarihi ve Dünya tarihi öğretilerinde İsmail Ebul-İz El Cezeri‘ ye hak ettiği yer ve saygı maalesef gösterilmemiştir.
Anadolu topraklarında yetişen büyük bilim insanı İsmail Ebul-İz El Cezeri‘ yi ve eserlerini tanımaya devam edelim.
“Ustaca Mekanik Cihazların Bilgi Kitabı” (Arapça: Kitab fi ma’rifat al-hiyal al-handasiyya) olarak bilinen koleksiyonda, İsmail Ebul-İz El Cezeri eserlerinin iç işleyişini sergileyen ayrıntılı diyagramlar ve çizimler içermektedir.
Kitabının bu sayfasında Filli saatin çizimi ve açıklamaları görülüyor.
Bu eserinin en çarpıcı özelliği, davulcuların ritimler yaratan mekanizmalarının programlanabilirliğindir.
Filli saatte, farklı kültürleri temsil eden hayvan ve mitolojik yaratıklar mevcuttu.
Hint ve Afrika kültürlerinde fil,
Ejderha Çinlileri,
Anka kuşu Persleri,
Su Yunanlıları,
Sarık ise İslam kültürünü temsil ediyordu.
Fil hareket ediyor ve saatin farklı parçaları zamanı gösteriyordu, bunlara sallanan bir sarkaç ve dönen toplar da dahildi.
Filli Saatin Çalışması;
- Filin içindeki suyun üzerinde delikli bir tabana sahip bir kase yüzüyordu. Kase belirli bir zaman içerisinde dolduğunda batıyordu.
- Kase. batarken filin başındaki kirişe bağlanmış bir ipi çekiyordu.
- Bu, önce şarkı söyleyen şahinin kafasına, sonra da yılanın ağzına düşen metal bir bilyenin fırlatılmasıyla gerçekleşiyordu.
- Yılan öne doğru eğilip filin içindeki kâseyi ve imparatorun iplerle bağlı elini kaldırıyordu.
- Bu sırada top bir vazoya düşüyor ve arabacı davulu çalıyordu.
- Kadran ibresi yarım saati veya tam saati gösterecek şekilde dönüyordu.
- Yılan sonunda başlangıç pozisyonuna geri dönüyor ve sepette top kaldığı sürece döngü yeniden başlıyordu.
Filin içindeki rezervuarın üst ve alt bölmeleri vardı. Üst rezervuar zaman mekanizmasına bağlıydı, alt rezervuar ise akışın kuvvetini kontrol ediyordu.
Şafakta musluğu açtı, böylece üst bölmedeki su alt rezervuara sızıyordu. Bu doğru basıncı korumaya yardımcı oluyordu.
Bu, saati mevsime bağlı olarak düzensiz gün uzunluğuna ayarlıyordu.
İsmail Ebul-İz El Cezeri‘nin Otomatlarından – Robotlarından bir görünüm.
Hesapçının Kan Alma Havuzu
2016 yılında Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), İsmail Ebul-İz El Cezeri‘yi geç de olsa “Küresel Hazineler” serisine dahil etti.
Robotik alanının ilerlemesinde, özellikle programlanabilir otomatların geliştirilmesinde önemli bir rol oynadı. İcatları, modern makine mühendisliği ve otomasyonun temellerini attı.
Kale Su Saati
İsmail Ebul-İz El Cezeri‘nin çalışmaları kendisinden sonraki nesil mühendisleri ve mucitleri etkilemiş, tasarımları sonraki yüzyıllarda da kopyalanıp geliştirilmiştir.
İsmail Ebul-İz El Cezeri‘nin icatları saatler ve otomatlarla sınırlı değildi. Ayrıca çeşitli yaratıcı su yükseltme makineleri, su pompaları ve hidrolik sistemler de tasarladı.
Su çekme makinesinin iç işleyişi, gizli dişlilerin, hareketli bir ineği dikey bir şaft etrafında nasıl döndürdüğünü ve bu şaftın suyu çeken mekanizmayı nasıl çalıştırdığını gösteriyor.
Dünyanın ilk musluk çizimini yine kitabında görüyoruz.
Sağ taraftaki yazıda cihazın nasıl çalıştığı anlatılıyor.
İsmail Ebul-İz El Cezeri‘nin bilinen icatlarından biri, bir sandık veya tabut için ilk dört kadranlı kombinasyon kilidiydi. Kapağında böyle dört kadranlı kombinasyon kilidi bulunan 13. yüzyılın başlarından kalma yalnızca beş tabutun hala var olduğu bilinmektedir.
Bunlardan biri olan şifreli kilit kutusu, tartışmasız en görkemli olanıdır. 13. yüzyılın başlarında, üstadın doğum yeri olan Cezire’de yaratılmış olup, Khalili Koleksiyonları’nda tutulmaktadır.
Khallili Koleksiyonlarında şifreli kilit kutusu üstten görünümü
Gruptaki diğer bilinen örneklerde olduğu gibi, Khalili sandığındaki kombinasyon kilidi, Al Jazeri’nin Bilgi Kitabı’ndaki tasarımını neredeyse birebir yansıtıyor. Kitapta, kapağın dört köşesinde dört kombinasyon kilidi kadranı bulunan bir sandık çiziyor, her biri Arap alfabesinin yirmi sekiz harfinden on altısını kullanıyor ve sayıları, Abjad rakamları olarak bilinen bir sistemde temsil ediyor.
İlginç bir şekilde, İsmail Ebul-İz El Cezeri‘nin kilidinin temel bir özelliği, harflerin bir diyakritik işaret olmadan kullanılmasıdır – bir harfi diğer benzer harflerden ayırmak için eklenen bir nokta veya işaret. Bu, Khalili örneğindeki güzelce korunmuş kadranlarda açıkça görülmektedir.
Khalili sandığı, saray uğraşlarını ve Hristiyan motiflerini tasvir eden gümüş kakmalı sahnelerle süslenmiştir. Bu sandığın dönemi ve konumu göz önüne alındığında – ve zanaatkarlığın karmaşıklığı – İsmail Ebul-İz El Cezeri‘ nin tasarımından sonra zengin bir Hristiyan hami tarafından sipariş edildiğini varsaymak mantıklıdır. Diğer örnekler henüz yayınlanmamış olsa da ve gruptaki diğerleri hakkında yetersiz bilgi mevcut olsa da, Khalili sandığı doğrudan Hristiyanlıkla ilgili süslemeler taşıyan tek sandık olabilir.
Okuyun – Öğrenin – Öğretin – Aklınıza Mukayet Olun
⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️
Sayın okuyucu,
Aşağıdaki linkten yazımızda yer alan konu hakkında sorularınızı ve görüşlerinizi, merak ettiğiniz ve yazılarımıza konu olmasını istediğiniz hususları iletebilirsiniz.
Bilginin paylaştıkça çoğalacağı düşüncesi ve sizlere daha iyi hizmet verme azmi ile her gün daha da iyiye ilerlemede bizlere yorumlarınız ve katkılarınız ile yardımcı olursanız çok seviniriz. https://g.page/r/CTHRtqI0z0gjEAE/review
⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️
Makaleler ve İncelemeleri Okunmak İsteyenler İçin Kaynaklar
⭐️⭐️ El-Cezerî ile ilgili yapılan çalışmaların değerlendirilmesi http://chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/302720
⭐️⭐️ Akman, T., (1974). Sekiz Yüzyıl Önce Otomatik Makine Yapan Türk Bilgini Eb-Ül-İz. Bilim ve Teknik, 7, 77, 1-6. http://chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://services.tubitak.gov.tr/edergi/yazi.pdf;jsessionid=jT2Y97Din+MkktJhrfXd6W2O?dergiKodu=4&cilt=7&sayi=77&sayfa=1&yaziid=1192
⭐️⭐️Temiz M., (2012). Ön Rönesans Döneminde Fizik ve Fen Bilimleri. Denizli. http://chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/http://www.mtemiz.com/bilim/%C3%96N%20(ERKEN)%20R%C3%96NESANS%20D%C3%96NEM%C4%B0%E2%80%99NDE%20%20F%C4%B0Z%C4%B0K%20VE%20FEN%20B%C4%B0L%C4%B0MLER%C4%B0%20(PDF).pdf
⭐️⭐️ Vukobratovic M., (2009). Robot Environment Dynamic Interaction Survey and Future Trends. Mihailo Pupin Institue, Belgrade, Serbia. https://www.researchgate.net/scientific-contributions/M-Vukobratovic-2037784990
⭐️⭐️ Moon, F.C., (2007). The Machines of Leonardo da Vinci and Franz Reuleaux, Springer. (22 March 1974). Nature, 248, 5446. https://www.scirp.org/reference/referencespapers?referenceid=3885047
⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️
Bu makale;
Anadolu topraklarında yetişmiş İsmail Ebul-İz El Cezeri‘ nin bilinirliğine ve hak ettiği saygıyı görmesine katkıda bulunmayı amaçlamaktadır.
Dr Mustafa KEBAT
Tetkik OSGB İş Sağlığı ve Eğitim Koordinatörü
Sınırlı Sorumluluk Beyanı:
Web sitemizin içeriği, ziyaretçiyi bilgilendirmeye yönelik hazırlanmıştır. Sitede yer alan bilgiler, hiçbir zaman bir hukuki tavsiye yerini alamaz. Web sitemizdeki yayınlardan yola çıkarak, işlerinizin yürütülmesi, belgelerinizin düzenlenmesi ya da mevcut işleyişinizin değiştirilmesi kesinlikte tavsiye edilmez. Web sitemizin içeriğinde yer alan bilgilere istinaden profesyonel hukuki yardım almadan hareket edilmesi durumunda meydana gelebilecek zararlardan firmamız sorumlu değildir. Sitemizde kanunların içeriğine aykırı ilan ve reklam yapma kastı bulunmamaktadır.