İş Sağlığı ve Güvenliği (İSG) kültüründe Bilişsel Çapa (Cognitive Anchor) Teorisi, güvenlik davranışlarının arkasındaki insan zihnini anlamamızı sağlayan, çok önemli ve ilgi çekici bir kavramdır.

Teori, temel olarak şunu söyler: İnsanlar, özellikle tehlike ve risk gibi belirsiz durumlarla karşılaştıklarında, hızla karar vermek ve eyleme geçmek için zihinlerinde önceden oluşturulmuş, değişime dirençli “çapalara” (kalıp yargılar, yerleşmiş inançlar) tutunurlar. Bu çapalar, güvenlik uygulamalarının başarısını veya başarısızlığını doğrudan etkileyen gizli güdülerdir.

Bilişsel Çapa terimi, aslında ekonomi ve psikoloji alanındaki Çapalama Etkisi (Anchoring Effect) kavramından gelir. Bu etki, insanların karar verirken karşılaştıkları ilk bilgi parçasına veya yerleşik inanca gereğinden fazla ağırlık vermesi ve sonraki tüm kararlarını buna göre ayarlaması anlamına gelir.

İSG kültüründe ise bu, güvenlikle ilgili yerleşmiş, sorgulanmayan inançlar demektir.

İki Tip Bilişsel Çapa – Pozitif ve Negatif

1. Negatif Çapalar (Güvenliği Engelleyenler): Bunlar, risk alma davranışını normalleştiren ve güvenlik kurallarının göz ardı edilmesine neden olan inançlardır.
   • Örnek: “Biz bu işi 20 yıldır böyle yapıyoruz, bize bir şey olmaz.” veya “Hızlı bitirmeliyiz, kuralı es geçersek kimse fark etmez.”
   • Sonuç: Bu çapa, tehlikeyi küçümser, riski normalleştirir ve yeni güvenlik prosedürlerine karşı direnç yaratır.
2. Pozitif Çapalar (Güvenliği Destekleyenler): Bunlar, güvenlik odaklı davranışı otomatik hale getiren ve kültürü güçlendiren inançlardır.
   • Örnek: “Önce güvenlik, sonra iş” veya “Her duruş, güvenli bir başlangıç şansıdır.”
   • Sonuç: Bu çapa, güvenlik prosedürlerini alışkanlık haline getirir, hatayı önler ve yeni iyileştirmelere açık olmayı sağlar.

Neden Çapalara İhtiyaç Duyarız?

İnsan zihni, hız ve enerji tasarrufu için tasarlanmıştır. Her an yüzlerce potansiyel tehlikeyi analiz etmek yerine, zihnimiz kestirme yollar (heuristics) kullanır. Bilişsel çapalar da bu kestirme yollardan biridir. Bir kez çapa atıldığında, her seferinde “Bu makine güvenli mi?” diye sormak yerine, zihin otomatik olarak “Bizim makine hep böyle çalışır, sorun yok,” der ve enerjiyi asıl işe odaklar.

Ancak bu kestirme yol, koşullar değiştiğinde veya yeni bir risk ortaya çıktığında büyük bir tehlike yaratır.

🛠️ 🛠️ 🛠️

Çimento Sektöründe Bilişsel Çapa Örnekleri

Çimento fabrikaları gibi ağır sanayi ortamlarında, yüksek riskli ve tekrarlayan işler nedeniyle bilişsel çapalar çok güçlüdür ve kaza potansiyelini artırır.

Negatif Etkisi: Bu çapa, mükemmel sıfır kaza hedefine ulaşmayı imkansız hale getirir. İşverenler ve çalışanlar, küçük yaralanmaları veya meslek hastalıklarını bir “işin doğası” olarak kabul etmeye başlar. Güvenlik yöneticisi en iyi prosedürü getirse bile, “boşa çaba” olarak görülür.

Epistemolojik Boyut: Bu çapa, işçinin bilgi haritasında riski normalleştirir. Gözlemlediği tehlikeleri (örneğin kaygan zemin) zihni filtreler ve raporlamaz, çünkü bu durumun “normal” olduğunu bilir.

Negatif Etkisi: Kilit-etiket prosedürünün temel amacı hayat kurtarmaktır. Bu çapa, prosedürü gereksiz bir bürokratik yük olarak görmeye neden olur. Bu durumda, zaman baskısı veya yorgunluk devreye girdiğinde, kilit atlanarak ölümcül bir kazaya zemin hazırlanır.

Güven Boyutu: İşveren bu prosedürü “zorunluluk” olarak dayattığında, işçi prosedürü bir zorlama olarak algılar ve bu, karşılıklı güvenin zedelenmesine yol açar. Güven zedelenince, prosedürün özü değil, sadece şekli uygulanır.

🪜 🪜 🪜

Bilişsel Çapaları Değiştirme ve Köprü Kurma Adımları

İSG profesyonelinin görevi, bu negatif çapaları tespit etmek, yerinden sökmek ve yerine pozitif, güvenlik odaklı yeni çapalar atmaktır.

Teknik: Anketler yerine, Nitel Görüşmeler yapılmalıdır. Çalışanlara “Neden bu kurala uymadınız?” yerine, “Bu kural size neden zaman kaybı gibi geliyor?” veya “Sahada en sık duyduğunuz güvenlik cümlesi nedir?” gibi açık uçlu sorular sorulmalıdır.

Hedef: İşçinin tehlikeyi nasıl algıladığını ve bu algıyı hangi yerleşik inancın belirlediğini anlamak.

Adım 2: Çapanın Sökülmesi (Sarsma ve Uyumsuzluk Yaratma)

Çapayı sökmek için, inancın temellerini sarsacak, bilişsel uyumsuzluk yaratacak deneyimler tasarlanmalıdır.

Teknik: Senaryo Tabanlı Eğitimler (Scenario-Based Training) ve Vaka Çalışmaları kullanılmalıdır. Örneğin, “20 yıldır böyle yapıyoruz” diyen bir çalışana, geçmişte o işi yaparken gerçekleşmiş ama küçük atlatılmış bir kaza senaryosu detaylıca canlandırılmalıdır.

Hedef: Çalışanın zihninde “Benim güvendiğim yöntem aslında ne kadar riskliymiş?” sorusunu yaratarak, eski inancın (çapanın) geçersizliğini kanıtlamak.

Teknik: Liderlik Gözlemi ve Geri Bildirim. Üst ve orta kademe yöneticiler, sahadaki pozitif davranışları anında ödüllendirmeli ve neden pozitif olduğunu açıkça ifade etmelidir. (Örneğin: “Ali Bey, LOTO prosedürünü tam uyguladığınız için teşekkürler. Bu, bize sadece zaman kazandırmakla kalmadı, ekip arkadaşlarınızın hayatını da güvence altına aldı. Bu fabrikada her zaman önce hayat gelir.“)

Hedef: Güvenli davranışı, kişisel başarı ve şirket kültürüyle ilişkilendiren yeni ve güçlü bir inanç (pozitif çapa) oluşturmak.

🤝 🤝 🤝

Güven: Bilişsel Çapaların Kurulduğu Zemin

Yukarıda bahsedilen tüm süreçler, güven olmadan işe yaramaz. Epistemolojik açıdan güven, bilginin geçerliliğine duyulan inanç demektir.

Yapılması Gereken: İşveren, güvenlik kuralını anlatırken sadece “Yap” demek yerine, “Bunu yapmazsan neyin riskli olduğunu” gösteren şeffaf veriler ve sahadan gelen örnekler kullanmalıdır. Bu, prosedürün güvenilirliğini artırır.

Yapılması Gereken: İşveren, işçinin sahadaki bilgisini sadece bir “veri” değil, güvenlik prosedürünü daha iyi hale getirecek “güvenilir bir kaynak” olarak görmelidir. Bu, Kolektif Bilgi Üretimini (collective knowledge production) teşvik eder.

🎯 🎯 🎯

Sonuç – Bilişsel Çapa, İSG Kültürünün Gizli Motorudur

İş Sağlığı ve Güvenliği Kültüründe Bilişsel Çapa Teorisi, bize gösteriyor ki; bir çalışanın baret takıp takmaması, yasal bir zorunluluğa uyup uymamasından ziyade, zihninde güvenliğin ne anlama geldiğine dair yerleşmiş olan inançla doğrudan ilişkilidir.

Eski Çapa (Negatif): Baret takmak denetimden geçmek için yapılır. (İSG profesyonelinin görevi: Zorlamak.)

Yeni Çapa (Pozitif): Baret takmak eve sağ dönmek için yapılır. (İSG profesyonelinin görevi: Kültür oluşturmak.)

İSG profesyonelleri olarak amacımız, sadece kural koymak değil; çalışanların zihnindeki negatif çapaları söken ve yerine güvenliği özgür iradeyle seçmeyi destekleyen pozitif çapaları atan bilişsel mimarlar olmaktır. Güvenlik, ancak bu görünmez bilişsel süreç doğru yönetildiğinde, kağıt üzerinden çıkıp gerçek bir kültür haline gelebilir.

⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️

Doğal Yaşayın

Doğal Beslenin

Aklınıza Mukayet Olun

⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️

⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️⭐️

⭐️⭐️⭐️