İSG’ye Özel Reaktif Zamanlama Risk Matrisi”**ni, saha uygulamalarına birebir uyarlanabilir şekilde çok ayrıntılı, akademik temeli güçlü ve İSG’nin tüm alt disiplinleriyle ilişkilendirerek sunuyorum.
Bu çalışma aşağıdaki bölümlerden oluşur:
- Giriş – Kavramsal Çerçeve ve Ölçüm Mantığı
- Reaktif Zamanlamayı Etkileyen Faktörler (İşçi, Çevre, Organizasyon, Teknoloji) – Ayrıntılı İnceleme
- Reaktif Zamanlama Düzeylerinin İş Kazası Olasılığı ile İlişkisi
- İSG’ye Özel Reaktif Zamanlama Risk Matrisi (Makine/Operasyon odaklı)
- Matriste Kullanılan Puanlama Sistemi ve Eşik Değerler
- Uygulama Örnekleri (Tek tek senaryolarla gösterim)
- Matrise Yönelik Değerlendirme, Sınırlılıklar ve Öneriler
I. GİRİŞ – KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE ÖLÇÜM MANTIĞI
Reaktif Zamanlama (Reaction Time, RT), bir uyarı sunulduğunda kişinin bunu algılayıp motor yanıt oluşturmasına kadar geçen süredir. Genellikle milisaniye (ms) cinsinden ölçülür ve tüm yüksek riskli sektörlerde iş kazası olasılığı üzerinde doğrudan belirleyicidir.
İSG bağlamında reaktif zamanlama:
- Tehlikenin fark edilme hızı,
- Beyinde karar verme süresinin uzunluğu,
- Motor yanıt başlatma kabiliyeti,
- Kas iskelet sisteminin uygulama hızını,
- Stres–yorgunluk–alkol–ilaç–toksin–uykusuzluk etkisini,
- Çalışanın o anki zihinsel yükünü,
- Dikkat yönetimi kapasitesini,
- Olay anındaki bilişsel daralma etkisini
gösteren en hassas biyopsikofizyolojik göstergedir.
Teknik olarak RT üçe ayrılır:
- Basit Reaksiyon Zamanı (SRT)
– Tek uyarı – tek yanıt
– İş kazası modellerinde en kritik bileşidir. - Seçici Reaksiyon Zamanı (CRT)
– Birden fazla uyarıdan yalnızca birine yanıt verme. - Ayırt Edici (Discriminative) Reaksiyon Zamanı (DRT)
– Doğru uyarıya doğru tepki verme.
İSG açısından SRT + CRT birleşimi genellikle operasyonel risk matrisinde kullanılır.
II. REAKTİF ZAMANLAMAYI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
1. Çalışana Ait Faktörler
- Yorgunluk – uykusuzluk → RT’yi 20–40% yavaşlatır.
- Stres – kaygı – baskı altında çalışma → Karar süresi uzar.
- Alkol ve uyuşturucular → Öngörülemeyen RT dalgalanması.
- Tütün / nikotin → Kısa vadede hızlandırabilir fakat uzun vadede yavaşlatır.
- İlaç kullanımı (antidepresanlar, antihistaminikler, kas gevşeticiler)
- Hastalıklar (hipotiroidi, diyabet, B12 eksikliği, nörolojik bozukluklar)
- Vardiya değişimi – jet-lag etkisi
- Motivasyon düşüklüğü / tükenmişlik sendromu
- İş deneyimi (başlangıçta düşük, orta deneyimde optimal, yüksek deneyimde aşırı güven nedeniyle paradoksal artış)
2. İş Ortamı Faktörleri
- Gürültü
- Titreşim
- Aydınlatma eksikliği
- Aşırı sıcak – soğuk
- Monoton iş
- Zaman baskısı
- Ekipman karmaşıklığı
3. Organizasyonel Faktörler
- Vardiya planı
- İş yükü yönetimi
- Eğitim eksikliği
- İş yoğunluğunun yanlış dağıtılması
- Denetim eksikliği
- İş güvenliği iklimi
- İşverenin risk yönetimine yaklaşımı
4. Teknolojik Faktörler
- Acil durdurma sisteminin ergonomisi
- Makine sensörlerinin yanıt süresi
- Otomasyon-işçi etkileşimi
- Kişisel koruyucu donanımların hareketi kısıtlama düzeyi
Bu faktörler matriste olasılık ve şiddet değerlerini değiştirir.
III. REAKTİF ZAMANLAMANIN İŞ KAZASI RİSKİNE ETKİSİ
RT’nin 100 ms gecikmesi:
- Yüksekte çalışan biri düşme hattına 7–14 cm daha yakın girer.
- Bir pres makinesinde el sıkışma ihtimali 30–80% artar.
- Forklift operatöründe çarpma riski 25–40% yükselir.
- Kimyasal sıçramaya karşı refleks gecikir → göz-yüz maruziyeti artar.
- Patlayıcı ortamlarda yanlış eylem riski ciddi biçimde artar.
Bu nedenle RT ölçümü yalnız bir kişisel performans testi değildir; İş Kazası Olasılık Fonksiyonu (İKO-F) içinde belirleyici değişkendir.
IV. İSG’YE ÖZEL REAKTİF ZAMANLAMA RİSK MATRİSİ
Aşağıda reaktif zamanlamaya dayalı 5 seviyeli bir risk matrisi sunulmuştur.
Milisaniye değerleri fikri çerçeve sağlar; işyerine göre yeniden düzenlenebilir.
A. Reaktif Zamanlama Seviyeleri
| Seviye | Reaksiyon Zamanı (ms) | Performans Açıklaması | Kaza Olasılığı |
|---|---|---|---|
| A – Çok İyi | 180–250 ms | Normal, sağlıklı, hızlı yanıt | Çok düşük |
| B – İyi | 251–320 ms | Hafif yavaşlama, kabul edilebilir | Düşük |
| C – Orta Riskli | 321–380 ms | Yorgunluk/stres işaretleri | Orta |
| D – Riskli | 381–450 ms | Karar verme gecikiyor | Yüksek |
| E – Çok Riskli | 450 ms ve üzeri | Kritik yavaşlık – ciddi tehlike | Çok yüksek |
B. Operasyon Bazlı Risk Tablosu
Aşağıdaki tabloda RT seviyesi ile işin yapısı kesiştiğinde riskin nasıl değiştiği gösterilir.
1. Makine – Pres, Punch, Kesici Sistemler
| RT Seviyesi | Olasılık | Şiddet | Risk | Açıklama |
|---|---|---|---|---|
| A | 1 | 5 | 5 (Düşük) | Operasyon kontrollü |
| B | 2 | 5 | 10 (Orta) | Yavaşlama kabul edilebilir |
| C | 3 | 5 | 15 (Yüksek) | Elle müdahalede sakatlanma riski |
| D | 4 | 5 | 20 (Çok yüksek) | El kaptırma olasılığı |
| E | 5 | 5 | 25 (Kabul edilemez) | Makine kullanımına izin verilmez |
2. Yüksekte Çalışma (İskele, Sepetli Vinç)
| RT Seviyesi | Olasılık | Şiddet | Risk | Açıklama |
|---|---|---|---|---|
| A | 1 | 5 | 5 | Denge kaybı az |
| B | 2 | 5 | 10 | Düşme hattına yaklaşabilir |
| C | 3 | 5 | 15 | Düşüş engelleyiciyi geç takma |
| D | 4 | 5 | 20 | Düşüş durdurma sistemini aktive edemez |
| E | 5 | 5 | 25 | Çalışmaya kesinlikle uygun değil |
3. Forklift / Vinç Operasyonu
| RT Seviyesi | Olasılık | Şiddet | Risk |
|---|---|---|---|
| A | 1 | 5 | 5 |
| B | 2 | 5 | 10 |
| C | 3 | 5 | 15 |
| D | 4 | 5 | 20 |
| E | 5 | 5 | 25 |
Açıklama: 300–350 ms üzerinde gecikme çarpma riskini ciddi biçimde artırır.
4. Kimyasal İşlemler (Sıçrama, Reaksiyon Gecikmeleri)
| RT Seviyesi | Risk | Açıklama |
|---|---|---|
| A/B | Orta | PPE zamanında takılır |
| C | Yüksek | Göz koruyucu takma gecikir |
| D/E | Çok yüksek | Maruziyet kaçınılmaz hale gelir |
5. Elektrik Çalışmaları (Canlı Çalışma – AG/OG)
RT=350 ms üzeri → Tehlikeden uzaklaşma veya elini çekme süresi kritik olmaktan çıkar.
| RT | Risk |
|---|---|
| A | Düşük |
| B | Orta |
| C | Yüksek |
| D/E | Çok yüksek – çalışma yasaklanır |
V. MATRİSİN PUANLAMA SİSTEMİ
Risk = Olasılık (1-5) × Şiddet (1-5)
Bu matriste şiddet neredeyse her zaman 5’tir; çünkü RT kaynaklı kazaların büyük bölümü ağır yaralanma veya ölümle sonuçlanır.
Eşikler:
- 0–5 = Kabul edilebilir
- 6–10 = Kontrollü çalışma
- 11–15 = İyileştirme gerekli
- 16–20 = Çalışma durdurulmalı, RT düzeltilmeli
- 21–25 = Kesinlikle yasak / çalışma uygun değil
VI. UYGULAMA ÖRNEKLERİ (Senaryolar)
Senaryo 1: Pres Operatörü – RT: 420 ms (Seviye D)
- Tehlike: El kaptırma
- Olasılık: 4
- Şiddet: 5
- Risk: 20
Sonuç: Çalışma durdurulmalı. Yorgunluk, uyku eksikliği araştırılmalı.
Senaryo 2: Yüksekte Çalışan – RT: 355 ms (Seviye C)
- Tehlike: Düşme
- Olasılık: 3
- Şiddet: 5
- Risk: 15
Sonuç: Eğitim + dinlenme + PPE gözden geçirme gerekir.
Senaryo 3: Forklift Operatörü – RT: 270 ms (Seviye B)
- Tehlike: Yaya çarpması
- Risk: 10
Sonuç: Kabul edilebilir ancak takip edilmeli.
Senaryo 4: Kimyasal Laboratuvar – RT: 500 ms (Seviye E)
- Tehlike: Göz maruziyeti
- Olasılık: 5
- Şiddet: 5
- Risk: 25
Sonuç: Kesinlikle çalışamaz. İşyeri hekimine yönlendirilir.
VII. MATRİSE YÖNELİK DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER
İSG’ye Özel Reaktif Zamanlama Risk Matrisi”**ni, saha uygulamalarına birebir uyarlanabilir şekilde çok ayrıntılı, akademik temeli güçlü ve İSG’nin tüm alt disiplinleriyle ilişkilendirerek sunuyorum.
Bu çalışma aşağıdaki bölümlerden oluşur:
- Giriş – Kavramsal Çerçeve ve Ölçüm Mantığı
- Reaktif Zamanlamayı Etkileyen Faktörler (İşçi, Çevre, Organizasyon, Teknoloji) – Ayrıntılı İnceleme
- Reaktif Zamanlama Düzeylerinin İş Kazası Olasılığı ile İlişkisi
- İSG’ye Özel Reaktif Zamanlama Risk Matrisi (Makine/Operasyon odaklı)
- Matriste Kullanılan Puanlama Sistemi ve Eşik Değerler
- Uygulama Örnekleri (Tek tek senaryolarla gösterim)
- Matrise Yönelik Değerlendirme, Sınırlılıklar ve Öneriler
I. GİRİŞ – KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE ÖLÇÜM MANTIĞI
Reaktif Zamanlama (Reaction Time, RT), bir uyarı sunulduğunda kişinin bunu algılayıp motor yanıt oluşturmasına kadar geçen süredir. Genellikle milisaniye (ms) cinsinden ölçülür ve tüm yüksek riskli sektörlerde iş kazası olasılığı üzerinde doğrudan belirleyicidir.
İSG bağlamında reaktif zamanlama:
- Tehlikenin fark edilme hızı,
- Beyinde karar verme süresinin uzunluğu,
- Motor yanıt başlatma kabiliyeti,
- Kas iskelet sisteminin uygulama hızını,
- Stres–yorgunluk–alkol–ilaç–toksin–uykusuzluk etkisini,
- Çalışanın o anki zihinsel yükünü,
- Dikkat yönetimi kapasitesini,
- Olay anındaki bilişsel daralma etkisini
gösteren en hassas biyopsikofizyolojik göstergedir.
Teknik olarak RT üçe ayrılır:
- Basit Reaksiyon Zamanı (SRT)
– Tek uyarı – tek yanıt
– İş kazası modellerinde en kritik bileşidir. - Seçici Reaksiyon Zamanı (CRT)
– Birden fazla uyarıdan yalnızca birine yanıt verme. - Ayırt Edici (Discriminative) Reaksiyon Zamanı (DRT)
– Doğru uyarıya doğru tepki verme.
İSG açısından SRT + CRT birleşimi genellikle operasyonel risk matrisinde kullanılır.
II. REAKTİF ZAMANLAMAYI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
1. Çalışana Ait Faktörler
- Yorgunluk – uykusuzluk → RT’yi 20–40% yavaşlatır.
- Stres – kaygı – baskı altında çalışma → Karar süresi uzar.
- Alkol ve uyuşturucular → Öngörülemeyen RT dalgalanması.
- Tütün / nikotin → Kısa vadede hızlandırabilir fakat uzun vadede yavaşlatır.
- İlaç kullanımı (antidepresanlar, antihistaminikler, kas gevşeticiler)
- Hastalıklar (hipotiroidi, diyabet, B12 eksikliği, nörolojik bozukluklar)
- Vardiya değişimi – jet-lag etkisi
- Motivasyon düşüklüğü / tükenmişlik sendromu
- İş deneyimi (başlangıçta düşük, orta deneyimde optimal, yüksek deneyimde aşırı güven nedeniyle paradoksal artış)
2. İş Ortamı Faktörleri
- Gürültü
- Titreşim
- Aydınlatma eksikliği
- Aşırı sıcak – soğuk
- Monoton iş
- Zaman baskısı
- Ekipman karmaşıklığı
3. Organizasyonel Faktörler
- Vardiya planı
- İş yükü yönetimi
- Eğitim eksikliği
- İş yoğunluğunun yanlış dağıtılması
- Denetim eksikliği
- İş güvenliği iklimi
- İşverenin risk yönetimine yaklaşımı
4. Teknolojik Faktörler
- Acil durdurma sisteminin ergonomisi
- Makine sensörlerinin yanıt süresi
- Otomasyon-işçi etkileşimi
- Kişisel koruyucu donanımların hareketi kısıtlama düzeyi
Bu faktörler matriste olasılık ve şiddet değerlerini değiştirir.
III. REAKTİF ZAMANLAMANIN İŞ KAZASI RİSKİNE ETKİSİ
RT’nin 100 ms gecikmesi:
- Yüksekte çalışan biri düşme hattına 7–14 cm daha yakın girer.
- Bir pres makinesinde el sıkışma ihtimali 30–80% artar.
- Forklift operatöründe çarpma riski 25–40% yükselir.
- Kimyasal sıçramaya karşı refleks gecikir → göz-yüz maruziyeti artar.
- Patlayıcı ortamlarda yanlış eylem riski ciddi biçimde artar.
Bu nedenle RT ölçümü yalnız bir kişisel performans testi değildir; İş Kazası Olasılık Fonksiyonu (İKO-F) içinde belirleyici değişkendir.
IV. İSG’YE ÖZEL REAKTİF ZAMANLAMA RİSK MATRİSİ
Aşağıda reaktif zamanlamaya dayalı 5 seviyeli bir risk matrisi sunulmuştur.
Milisaniye değerleri fikri çerçeve sağlar; işyerine göre yeniden düzenlenebilir.
A. Reaktif Zamanlama Seviyeleri
| Seviye | Reaksiyon Zamanı (ms) | Performans Açıklaması | Kaza Olasılığı |
|---|---|---|---|
| A – Çok İyi | 180–250 ms | Normal, sağlıklı, hızlı yanıt | Çok düşük |
| B – İyi | 251–320 ms | Hafif yavaşlama, kabul edilebilir | Düşük |
| C – Orta Riskli | 321–380 ms | Yorgunluk/stres işaretleri | Orta |
| D – Riskli | 381–450 ms | Karar verme gecikiyor | Yüksek |
| E – Çok Riskli | 450 ms ve üzeri | Kritik yavaşlık – ciddi tehlike | Çok yüksek |
B. Operasyon Bazlı Risk Tablosu
Aşağıdaki tabloda RT seviyesi ile işin yapısı kesiştiğinde riskin nasıl değiştiği gösterilir.
1. Makine – Pres, Punch, Kesici Sistemler
| RT Seviyesi | Olasılık | Şiddet | Risk | Açıklama |
|---|---|---|---|---|
| A | 1 | 5 | 5 (Düşük) | Operasyon kontrollü |
| B | 2 | 5 | 10 (Orta) | Yavaşlama kabul edilebilir |
| C | 3 | 5 | 15 (Yüksek) | Elle müdahalede sakatlanma riski |
| D | 4 | 5 | 20 (Çok yüksek) | El kaptırma olasılığı |
| E | 5 | 5 | 25 (Kabul edilemez) | Makine kullanımına izin verilmez |
2. Yüksekte Çalışma (İskele, Sepetli Vinç)
| RT Seviyesi | Olasılık | Şiddet | Risk | Açıklama |
|---|---|---|---|---|
| A | 1 | 5 | 5 | Denge kaybı az |
| B | 2 | 5 | 10 | Düşme hattına yaklaşabilir |
| C | 3 | 5 | 15 | Düşüş engelleyiciyi geç takma |
| D | 4 | 5 | 20 | Düşüş durdurma sistemini aktive edemez |
| E | 5 | 5 | 25 | Çalışmaya kesinlikle uygun değil |
3. Forklift / Vinç Operasyonu
| RT Seviyesi | Olasılık | Şiddet | Risk |
|---|---|---|---|
| A | 1 | 5 | 5 |
| B | 2 | 5 | 10 |
| C | 3 | 5 | 15 |
| D | 4 | 5 | 20 |
| E | 5 | 5 | 25 |
Açıklama: 300–350 ms üzerinde gecikme çarpma riskini ciddi biçimde artırır.
4. Kimyasal İşlemler (Sıçrama, Reaksiyon Gecikmeleri)
| RT Seviyesi | Risk | Açıklama |
|---|---|---|
| A/B | Orta | PPE zamanında takılır |
| C | Yüksek | Göz koruyucu takma gecikir |
| D/E | Çok yüksek | Maruziyet kaçınılmaz hale gelir |
5. Elektrik Çalışmaları (Canlı Çalışma – AG/OG)
RT=350 ms üzeri → Tehlikeden uzaklaşma veya elini çekme süresi kritik olmaktan çıkar.
| RT | Risk |
|---|---|
| A | Düşük |
| B | Orta |
| C | Yüksek |
| D/E | Çok yüksek – çalışma yasaklanır |
V. MATRİSİN PUANLAMA SİSTEMİ
Risk = Olasılık (1-5) × Şiddet (1-5)
Bu matriste şiddet neredeyse her zaman 5’tir; çünkü RT kaynaklı kazaların büyük bölümü ağır yaralanma veya ölümle sonuçlanır.
Eşikler:
- 0–5 = Kabul edilebilir
- 6–10 = Kontrollü çalışma
- 11–15 = İyileştirme gerekli
- 16–20 = Çalışma durdurulmalı, RT düzeltilmeli
- 21–25 = Kesinlikle yasak / çalışma uygun değil
VI. UYGULAMA ÖRNEKLERİ (Senaryolar)
Senaryo 1: Pres Operatörü – RT: 420 ms (Seviye D)
- Tehlike: El kaptırma
- Olasılık: 4
- Şiddet: 5
- Risk: 20
Sonuç: Çalışma durdurulmalı. Yorgunluk, uyku eksikliği araştırılmalı.
Senaryo 2: Yüksekte Çalışan – RT: 355 ms (Seviye C)
- Tehlike: Düşme
- Olasılık: 3
- Şiddet: 5
- Risk: 15
Sonuç: Eğitim + dinlenme + PPE gözden geçirme gerekir.
Senaryo 3: Forklift Operatörü – RT: 270 ms (Seviye B)
- Tehlike: Yaya çarpması
- Risk: 10
Sonuç: Kabul edilebilir ancak takip edilmeli.
Senaryo 4: Kimyasal Laboratuvar – RT: 500 ms (Seviye E)
- Tehlike: Göz maruziyeti
- Olasılık: 5
- Şiddet: 5
- Risk: 25
Sonuç: Kesinlikle çalışamaz. İşyeri hekimine yönlendirilir.
VII. MATRİSE YÖNELİK DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER
- Reaktif zamanlama tek başına bir yasaklama aracı değildir; iş kazası modelinin parçasıdır.
- Ölçümler günlük ruh hali–yorgunluk–uyku kalitesi ile değişir; periyodik yapılmalıdır.
- Ölçüm sonuçları kişisel sağlık verisidir → KVKK kapsamında korunmalıdır.
- RT bozulması varsa:
- yorgunluk yönetimi yapılmalı,
- vardiya çakışmaları düzeltilmeli,
- iş yükü dengelenmeli,
- işyeri hekimi değerlendirmesi zorunlu olmalıdır.
- Matrisi yalnız bir test aracı değil, insan performansı temelli bir risk yönetimi çerçevesi olarak görmek gerekir.